Apartheid nedir?

Apartheid, Afrika’nın güneyinde bulunan Güney Afrika Cumhuriyeti ile bu devlete bağlı Güneybatı Afrika’da (Namibya) 1948 – 1994 yılları arasında resmî devlet politikası olarak iktidarda bulunan Ulusal Parti hükûmeti tarafından uygulanan ve bu doğrultuda yasalar çıkartarak ırksal ayrımcılığı savunan sistemdir. Apartheid kelimesi Afrikaanca “ayrılık” anlamına gelmektedir. Bu süreç Avrupa kökenli beyazlar tarafından, baasskap adı da verilen ve beyaz ırkın diğer ırklardan üstün olduğunu savunan bir ideoloji ile yürütülmüştür.

Uzun yıllar boyunca beyaz ırkın yönetiminde olan Güney Afrika’da Siyahilere ve diğer beyaz olmayan etnik gruplara karşı uygulanan ayrımcılık, 1948 yılı genel seçimlerinden sonra resmileşerek sürdü. 1958 yılından itibaren yasalarla da desteklenen Apartheid sistemi, insanların kökenlerine göre sınıflandırılmaları sonucu, beyaz azınlık dışında kalanların vatandaşlık hizmetlerinden daha az yararlanmaları, devletin sağladığı sağlık ve eğitim hizmetleri gibi sosyal hizmetlerden daha az yararlanmaları gibi ırkçı uygulamalara zemin olmuştur.

Güney Afrika’da Ulusal Parti’nin iktidara gelmesiyle başlayan, kurumsallaşarak ilerleyen ve ırk ayrımına dayanan bir rejim nedeniyle birçok insan çeşitli işkencelere uğramış, hayatını kaybetmiş ve evlerini terk etmek zorunda kalmıştır. Aslında 1948 yılından önce de Güney Afrika’da ayrımcılığa sebep olan politikalar yoktu denemez. Örneğin II. Dünya Savaşı sırasında daha fazla emek gücüne ihtiyaç duyulması üzerine siyahiler yine bu ihtiyacı gidermek için kullanılmışlardı. Fakat zorunlu ve ayrılıkçı politikaların kurumsallaşması ve sürekliliği bakımından 1948 itibarıyla iktidara gelen rejim önemli rol oynamaktadır.

Rejimin kendi ayrılıkçı politikaları sanki birer ulusal politik olarak benimsenmiş ve uygulamaya koyulmuştur. Ülkenin polisi, güvenlik birimleri ve yargısı tam bir uyum içerisinde bu ayrılıkçı politikaların uygulanabilirliğini kolaylaştırmışlardır. Bunun sonucunda ise birçok insan haksız yargılamalar ve alıkonulmalardan ötürü acı çekmiş, hatta hayatlarını kaybetmişlerdir.

Rejim ilk olarak beyaz Güney Afrikalıların durumlarını korumak ve devam ettirmek için önlemler alarak işe başladı. Siyahi Güney Afrikalı insanların yaşadığı bölgeler beyaz insanların yaşadıkları bölgelerden ayrılmış ve iki taraf arasındaki iletişim büyük oranda kısıtlanmıştır. 1950 yılında ise siyahi insanlar ile beyaz insanların herhangi bir cinsel münasebette bulunmaları veya evlenmeleri yasaklanmıştır. Bunun yanında kamu tesisleri dahi siyahlara ve beyazlara ait olmak üzere ayrılmıştır.

Siyahilerin işçi sendikaları devlet eliyle kısıtlanmış ve siyahi insanların iktidardaki Ulusal Parti’ye katılarak siyasette rol oynamaları yasaklanmıştır. Yine devlet tarafından bu insanların arazileri beyaz insanlara düşük fiyattan satılmıştır. 1961 ve 1994 yılları arasında 3.5 milyondan fazla insan evlerini terk etmek zorunda kalmışlardır. Bunun sonucunda ise beyazlar ülke topraklarının ve dolayısıyla ekonomik kaynakların büyük oranını ele geçirmişlerdir. Toplum sadece siyah ve beyaz olarak değil, fiziksel görünümlerine göre beyaz, renkli (colored), Bantu (Siyahi Afrikan) ve Asyalı olmak üzere devlet eliyle birbirinden ayrılmışlardır.

Siyahiler, Apartheid rejimde en dezavantajlı konumda bulunan etnik grubu oluşturmaktaydı. Apartheid sisteminde, çoğunlukla Bantu olan Siyahi nüfusun şehirlerin bazı mahallelerinden kovulmaları ve sadece Siyahilerin yaşadığı mahallelerde ya da Bantustan adı verilen, devlet tarafından tasarlanmış özerk “kabile anavatanlarında” yaşamaları zorunlu kılınmaktaydı. Bantustan bölgelerine taşınmak, Güney Afrika vatandaşlığından men edilmek anlamına da geliyordu.

Renkliler veya Coloured halkı kökensel olarak, Avrupalılar ve Hindistan, Malezya ve diğer eski koloni bölgelerinden getirilmiş işçiler ile Afrikalı Siyahilerin melezleşmesine dayanan bir etnik gruptur. Siyahilerde olduğu gibi Renklilerin de özel mahallelerde yaşamaları beklenmiştir. Renklilere oy verme hakkı Hintler ile birlikte 1980’lerde, üç kamara sistemi adı verilen, her grubun kendine ait bir kamarasının olduğu bir parlementonun kurulması ile verilmiştir.

Apartheid yönetiminin Doğu Asyalı halklara karşı tutumu değişkenlik göstermiştir. Yönetimin ekonomik ve diplomatik ilişkiler içinde bulunduğu Japonya, Tayvan ve Güney Kore kökenli Güney Afrikalılar genellikle beyazlar ile eşit haklara sahip olmuş ve “onursal beyaz” olarak sınıflandırılmıştır. Bu halkların beyazların aksine seçme ve seçilme hakkı bulunmamış, ancak zorunlu askerlik gibi beyazların da dahil olduğu diğer grupların katılması gereken uygulamalara katılmaları gerekmemiştir.

Hindistan Yarımadası kökenli Güney Afrikalılar pek çok ayrımcı yasaya tabi tutulmuştur. Bazen Renkliler ile bazen de ayrı olarak sınıflandırılan Hint kökenli Güney Afrikalılar genellikle Renkliler ile benzer haklara sahip olmuştur. Hintlere seçme ve seçilme hakkı 1980’lerde gerçekleştirilen bir referandum sonucunda, üç kamara sistemi adı verilen, her grubun kendine ait bir kamarasının olduğu bir parlamentonun kurulması ile verilmiştir.

Devlet bu ayrımcılığı desteklemeyi bir politika haline getirmiş, yasalar çıkartarak bunu kurumsallaştırmıştır. Siyahi Afrikanların bazı spesifik işleri yapmaları yasaklanmış ve ancak devlet izniyle bazı işleri yapmalarına olanak verilmiştir. Bunun yanında grev yapma hakları da ellerinden alınmıştır. Ayrım sadece toplumsal olarak kalmamış, öğrencilerin eğitimleri dahi ayrıma tabi tutulmuştur. Ders programları siyahi öğrencilere göre özel olarak düzenlenmiş ve bu programlar siyahilerin hangi işlerde iyi oldukları göz önüne alınarak hazırlanmışlardır.

Kimin hangi işi yapacağının yanı sıra, kimin hangi işte daha iyi olduğuna dahi faşist Apartheid rejimi karar vermiştir. Siyahilere uygun görülen bazı işler ise hademecilik ve bedensel işlerdir. Siyahilerin ve beyazların aynı üniversiteye gitmeleri de yasaklanmıştır. Bunların dışında kimin nerede yaşayacağı devlet tarafından belirlenmiş ve bunu meşrulaştırmak adına devlet ‘yanlış bölgelerde yaşayan insanlar’ sloganını kullanmıştır. Yeni yerlere taşınmak zorunda kalan ailelerin çocuk ve yaşlı üyeleri ise yeni koşullara adapte olmakta zorluklar çekmiş, çeşitli hastalıklara yakalanarak hayatlarını kaybetmişlerdir. Yeni yerleşim yerlerindeki hijyenik olmayan yemek ve sulardan ötürü kolera, sıtma, tifo gibi hastalıklar yayılmıştır. Beyazlar ve siyahlar arasında çıkan herhangi bir anlaşmazlık sonucunda yargılama işlemini yapabilmek için ülkede yaşayan insanların kimlikleri kayıt altına alınmıştır. Herhangi bir davada beyazların ve siyahilerin ‘yargı önünde eşitliğinden’ bahsedilemez.

Apartheid rejimi yasama gücünü sömürü ve baskı aracı olarak bir silah gibi kullandı. Bu yasalar hem halkı bölmek için hem de muhalifleri bastırmak için hazırlandılar. Diğer yandan emek gücünün siyahilere dayanması ve siyahilerin kentlere göç etmesi bu sefer rejimin onları birer tehlike olarak görmesine sebep olmuştur. Rejim ayrılıkçı politikalardan doğan sorunları yine ayrılıkçı ve baskıcı politikalarla çözmeyi hedeflemiş ve sonunda tabiki hüsrana uğramıştır. Apartheid rejimi bu ayrılıkçı politikalara bir kılıf olarak Güney Afrika’nın çok uluslu bir devlet olduğuna işaret ederek her bir etnik grubun bir diğerinden bağımsız olduğunu savunmuştur. Bu anlayışa göre her bir etnik grup veya ırk farklı potansiyeller barındırıyordu. Bu sebeple tüm ırklar için ‘ayrı gelişme’ gerekliydi. Bu ayrı gelişme de doğal olarak ayrımcılığın temelini oluşturuyordu.

Tüm bu ayrımcı politikalar devletin engellemelerine karşın güçlü bir muhalefet yaratmış, Nelson Mandela da bu muhalefetin içerisinde yer alanlardan birisi olmuştur. Örneğin 1960 yılında Sharpeville’da toplanan silahsız muhaliflere polis ateş açmış ve birçok sivil insan hayatını kaybetmiştir. Bu katliam sonrasında hükümet iki muhalefet partisini de kapatmıştır. Masum insanların bu şekilde katledilmesi Güney Afrika’nın uluslararası arenada dikkat çekmesine sebep olmuş ve gelecekteki uluslararası yaptırımlara zemin hazırlamıştır. 1976 yılında ise Soweto katliamı meydana gelmiş, binlerce liseli çocuk sokaklara dökülerek Afrikalı dilinin okullarda öğretilmesi için protesto yapmıştır.

Siyah Bilinç Hareketi (Black Consciousness Movement) tarafından da desteklenen bu protestolar kötü sonla sonuçlanmıştır. Bu protestoya karşı da devlet yine elini kana bulamıştır. Polis tarafından açılan ateş sonucunda yüzlerce çocuk hayatını kaybetmiştir.

1980’li yıllarda uluslararası yaptırımlar Güney Afrika’yı hedef aldı. Ayrıca yine 80’li yıllarda muhalefettekiler de silahlanma yoluna gitmiş yani taktik değiştirmişlerdi. Apartheid rejimine karşı savaşmaya başlamışlardı. Çeşitli siyasi liderler tutuklanmış ve çok kötü muamelelere maruz kalmışlardı. Tutukluların kullanacağı tuvaletlerin durumu dahi berbattı ve tutuklular hijyenik olmayan yemekleri yemeye zorlandılar. Soğuk günlerde yorgansız bırakıldılar. Sorgudan önce kıyafetleri çıkarılarak çıplak bırakıldılar. Aileleriyle görüştürülmediler ve tutuklamaların çoğu haksızca yapılmaktaydı. Yine bu yıllarda devlet muhalefeti bastırmak adına OHAL ilan etmiş ama asıl hedef olarak beyazların konumu korumayı hedeflemişti.

Ayrıca Apartheid rejimi komünizmin yayılmasından da korkuyordu. Herhangi bir komünist hareketin diğer ülkeler tarafından finanse edilerek silah yardımı yapılacağı endişesi nedeniyle rejim komünist grupların bir ofis kiralamalarını, miting yapmalarını engelledi. Ayrıca birçok grubun oy kullanma hakkı da ellerinden alındı. Siyahilerin gücü ellerine alarak beyazların güncel konumunu tehdit edebileceği algısı hükümetin daha sert tutumlar almasına neden oldu. 1952 yılında ‘the pass book’ denilen kimlik kartları yürürlüğe girdi. Siyahi Afrikalılar başka bir şehire veya kısıtlanmış bölgelere giderlerken bu cüzdanları taşımak zorundaydılar. Bu cüzdanı yanında bulundurmayanlar tutuklanıp yargılanabiliyorlardı. Artık okullar, kiliseler, havuzlar, kumsallar, oteller, ulaşım araçları, umumi tuvaletler hepsi ayrılmış durumdaydı. Hastaları taşıyan ambulanslar dahi birbirinden ayrıldı.İnsanların ırk, yaşanılan bölge, sosyal olanaklar, kişisel ve ekonomik ilişkiler gibi konularda baskı altında tutulabilmeleri için çok sayıda kanun çıkartılmış ve baskıcı, ayrılıkçı rejim kurumsallaşmıştır. Polislerin devlet tarafından genişletilmiş yetkilerinden dolayı birçok Afrikalı tutuklamalara ve alıkonulmalara maruz kalmışlardır.

Fakat 1990’lı yıllara doğru ülke içerisindeki ve dışarısındaki memnuniyetsiz fazlaca artmış, geniş çaplı işçi grevleri baş göstermiş ve hükümetin silahlı kuvvetleri hedef haline gelmeye devam etmiştir. Birçok tutuklu açlık grevine başlayarak hükümetin ve uluslararası kamuoyunun dikkatini çekmeye çalışmıştır. Ayrıca Soğuk Savaş’ın da bitmesiyle komünizm tehlikesi sona ermiş, dünya artık insan haklarının daha ön plana çıktığı bir döneme girmiştir.